Thijs Caspers (met een inleiding door Erik Borgman), Proeven van goed samenleven. Inleiding in het katholiek sociaal denken, Adveniat-VKMO Baarn, ’s-Hertogenbosch; ISBN 9789491042294, 128 pag. € 19,50.
De laatste jaren is er een hernieuwde belangstelling voor het katholiek sociaal denken. Daarvoor zijn verschillende redenen. Ten eerste zien we een sterke toename van maatschappelijke vraagstukken op een nieuwe en ongekende schaal (mondialisering). Ten tweede, daarmee verbonden, is er door Johannes Paulus II en in de eerste encyclieken van Benedictus XVI aandacht gevraagd voor actuele sociale kwesties. Ten derde zien we dat de katholieke kerk in West-Europa, door secularisering ontdaan van haar maatschappelijke organisaties die het sociale denken handen en voeten gaven, op zoek is naar een nieuw maatschappelijk profiel. Het sociale denken van de kerk kan helpen om de andere kant van de kerk, geplaagd door schandalen en schandaaltjes, zichtbaar te maken. Tenslotte is er na de secularisatie en privatisatie van geloof en kerk een nieuwe, zelfbewuste generatie van jonge katholieken opgestaan die geïnspireerd door het geloof zoekt naar maatschappelijke vertaling ervan.
Aantrekkelijke inleiding
In deze ontwikkeling ontbrak er een actuele inleiding in het katholiek sociaal denken voor het Nederlands taalgebied, die op een aantrekkelijke manier meer en minder ingewijden kan enthousiasmeren voor deze theologische stroom. Thijs Caspers, theoloog verbonden aan het Verband van Katholieke Maatschappelijke Organisaties (VKMO), heeft zich ertoe gezet om zo’n inleiding te schrijven en het resultaat is - dat kan meteen gezegd worden - tot zekere hoogte goed gelukt. De lezer krijgt een aantrekkelijk vormgegeven, betaalbaar, eenvoudig geschreven boekwerk, waarin de basisprincipes en ontwikkeling van het katholiek sociaal denken staan. Het is toegankelijk voor een breed publiek en is niet te omvangrijk zodat het gemakkelijk gebruikt kan worden in kleine discussiegroepen. Het biedt een goede balans tussen inleiding en niet teveel zeggen, zodat de lezer er zelf mee aan de slag kan. De insteek van het boek wordt gegeven in de inleiding van Erik Borgman: ‘Het katholicisme is van de straat’. Daarmee bedoelt hij dat het geloof zoekt naar realisatie in het dagelijks leven van mensen, met relevantie voor de dagelijkse problemen. De sociale leer is daarbij de handleiding of, zoals de titel zegt: Proeven van goed samenleven.
Drie delen en tien praktijkvensters
Het boek is opgedeeld in drie delen die onderbroken worden door tien praktijkvensters. Het eerste deel biedt een overzicht van het katholiek sociaal denken: waar komt het vandaan (Bijbelse principes), hoe ontwikkelt het zich (wisselwerking reflectie en noden), wie zijn de belangrijkste spelers (kerkelijke leiding en theologen). Bij de ‘woordvoerders uit de samenleving’ wordt verwezen naar Poels en Ariëns, wat ik ten eerste niet correct vond (aangezien het hier gaat om priesters en dus om kerk in strikte zin; noem dan liever een Aalberse die als eerste katholiek minister van Sociale Zaken werd) en ten tweede onvolledig omdat de derde belangrijke speler in het begin van de twintigste eeuw (Aengenent) over het hoofd gezien wordt. Het eerste deel eindigt met een korte bespreking van de vier principes van de sociale leer: Bonum Commune, subsidiariteit, solidariteit en menselijke waardigheid (oftewel personaliteit).
Het tweede deel biedt een overzicht van de moderne encyclieken die de sociale leer hebben vormgegeven, van Rerum Novarum tot Caritas in Veritate. De bespreking van deze documenten is vrij grondig en wil telkens aandacht bieden aan de context waarin de encycliek is ontstaan, de inhoud ervan en de doorwerking in Nederland. Dat is een erg vruchtbare manier van werken, waardoor de brieven goed geplaatst worden. Aan de andere kant trapt de auteur daardoor in de valkuil die vele anderen ook maken als het gaat om katholiek sociaal denken: een over-concentratie op de kerkelijke documenten. De bespreking van de pauselijke brieven beslaat in dit geval de helft van het totale boek, wat in verhouding teveel is. We weten daardoor heel veel, soms overbodige details, over de totstandkoming van de brieven en de historische context, maar het kritische element van de brieven in die context raakt door het rijke kader soms ondergesneeuwd.
Dat kritische kader had in het derde deel goed aan bod kunnen komen, waar gezocht wordt naar een actualisering, maar het komt helaas ook hier niet goed uit de verf. Er is voor gekozen om de encyclieken nog eens te bespreken, nu door een lezing die de hoofdlijnen eruit haalt in vier verschillende fases. Een zekere verdubbeling met het vorige hoofdstuk is daardoor onvermijdelijk. In de conclusie worden enkele ‘kerngedachten uit het katholiek sociaal denken’ benoemd, maar dit blijft hangen in algemeenheden: ‘samenleven is doorlopend oefenen’, ‘het goede begint bij het kleine’, ‘ordening wordt gaandeweg geschapen’, ‘samenleven is reageren op verandering’. Ja hallo, zo kan ik er nog wel een paar opnoemen en waar zijn nu de beginselen van de sociale leer gebleven? Beter was het geweest kernwoorden van het sociaal denken toe te passen op concrete praktijksituaties, waarvoor blijkbaar de vensters bedoeld waren (bijvoorbeeld Ploum over De Nieuwe Liefde, Ruigrok over Pax Christi, Smit over het CNV). Maar het is niet altijd duidelijk wat die voorbeelden te maken hebben met het sociale denken, welk kernbegrip voorop staat, wat de (christelijke, katholieke) inspiratie is.
Degelijk, maar te theologisch
Proeven van goed samenleven is een degelijk boek dat zeker aanbevelingswaardig is voor de lezers van dit tijdschrift. Maar de poging om een breed publiek van het katholiek sociaal denken te laten proeven is ten koste gegaan van het kritisch vermogen ervan. De reden daarvoor is dat het boek teveel leunt op de theologie en te weinig sociologie bevat. Een grondige analyse van de huidige maatschappij ontbreekt en daardoor de aansluiting bij de vragen van vandaag. Wat kunnen we met het katholiek sociaal denken zeggen over de schaarste aan voedsel en grondstoffen, over de maatschappelijke discussie rondom migratie en integratie, over de economische en financiële crisis, over de crisis in democratie en maatschappelijk middenveld? De antwoorden daarop - die niet in het boek te vinden zijn - bepalen of de katholieke kerk ‘van de straat’ is of beter binnen kan blijven.
