Jürgen Moltmann werd in 1926 geboren in de Duitse stad Hamburg en groeide op in een seculier milieu. Na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog heeft hij naar eigen zeggen voor het eerst de realiteit van God ervaren. Dat gebeurde tijdens zijn gevangenschap als Duits soldaat van 1945-1947, eerst in België en later in Schotland. Moltmann ontmoette toen in het kamp een groep christenen en door een Amerikaanse geestelijke werd hem een boekje met het Nieuwe Testament en de psalmen gegeven. Hij werd gegrepen door het christelijk geloof en getuigde later: ‘I didn’t find Christ, he found me.’ In zijn gevangenschap had hij een dialectische ervaring van God als bron van hoop enerzijds en van Zijn aanwezigheid in het lijden anderzijds. Deze gebeurtenis legde de basis voor twee grote thema’s in zijn theologie: hoop en lijden. Hoop fundeerde Moltmann op de opstanding van Christus, en Gods aanwezigheid in het lijden op het lijden van God in Christus.

Na zijn terugkeer in Duitsland in 1948 ging hij theologie studeren aan de Universiteit van Göttingen, een instituut met professoren die volgelingen van Karl Barth waren en betrokken bij de ‘Bekennende Kirche’ (belijdende kerk) in Duitsland. Moltmann gaat daar aan het werk in een poging een theologie te ontwikkelen die de ‘overlevenden van zijn generatie’ zou bereiken. Hij had de hoop dat het voorbeeld van de ‘Bekennende Kirche’ na de oorlog zou worden herhaald door middel van nieuwe kerkelijke structuren. Hij en vele anderen raakten echter teleurgesteld toen ze zagen dat in plaats daarvan werd voortgeborduurd op de situatie van de staatskerk zoals deze was vóór de kritische opstelling van de ‘Bekennende Kirche’ met haar ‘Barmer Thesen’ in 1934.

In 1952 beëindigde Moltmann zijn studie theologie, werd pastor in Bremen en in 1959 professor aan de Lutherse Hogeschool in Wuppertal. Daarna kreeg hij een aanstelling als docent en onderzoeker in Bonn en uiteindelijk ook aan de Universiteit van Tübingen. Van 1967 tot 1994 was hij in Tübingen professor in de systematische theologie. Met het verschijnen van zijn boek Theologie der Hoffnung in 1964 kreeg hij brede bekendheid. Dit was het eerste boek van zijn grote trilogie van vroege werken. De andere twee waren Der gekreuzigte Gott (1972) en Kirche in der Kraft des Geistes (1975).

Moltmanns trilogie en zijn later verschenen werken hebben hem gemaakt tot een van de meest invloedrijke Duitse protestantse theologen van de 20e eeuw, samen met Karl Barth, Wolfhart Pannenberg, Paul Tillich, Rudolf Bultmann en Dietrich Bonhoeffer. Hij raakte niet alleen bekend in de westerse, maar ook in de niet-westerse wereld. Zijn wereldwijde bekendheid heeft hij te danken aan zijn vernieuwende en eigenzinnige theologische opvattingen, zijn betrokkenheid bij de Wereldraad van Kerken (WRK) en zijn maatschappelijk engagement als theoloog. Moltmann wilde vooral relevante en hoopvolle theologie voor de kerk afleveren.

Het eerste theologische boek dat Moltmann ooit las, was The Nature and Destiny of Man: A Christian Interpretation (1941), het magnum opus van Reinhold Niebuhr. Niebuhr was een van de meest toonaangevende Amerikaanse theologen uit de eerste helft van de 20e eeuw. Hij zag de mens als gevallen en vrij tegelijk en had belangstelling voor de betekenis van het christelijk geloof voor de sociale problemen van zijn tijd. Hij pleitte voor een praktisch christendom als verdediging en rechtvaardiging van het christelijk geloof in een seculiere maatschappij.

Moltmann kreeg het genoemde boek van Niebuhr aan het einde van zijn gevangenschap in handen van theologiestudenten in een kamp nabij Nottingham, dat gerund werd door de Young Men’s Christian Association (YMCA). In dit boek stelt Niebuhr onder andere dat leven uit het geloof in Jezus Christus het vinden van ultieme zekerheid boven alle zeker- en onzekerheden in de geschiedenis, namelijk in de transcendente God van de geschiedenis, betekent. Moltmann heeft later verklaard dat dit werk een grote invloed op zijn leven heeft gehad. De betrokkenheid van de YMCA betekende de aanwezigheid van een grote theologische bibliotheek in het gevangenkamp. Hier is Moltmanns theologiestudie in feite begonnen.

Hierboven is reeds aangegeven dat Moltmann, terug uit gevangenschap, theologie ging studeren in Göttingen, waar hij werd ondergedompeld in de theologie van Karl Barth. Hij dronk Barths theologie in en werd blijvend door hem beïnvloed. Hij heeft zich echter nooit als een ‘discipel’ van Barth beschouwd. Hij sloeg eigen wegen in en werd ook door diverse andere theologen beïnvloed. 

In het artikel 'The Hope for the Kingdom of God and Signs of Hope in the World: The Relevance of Blumhardt’s Theology Today' bespreekt Moltmann het werk en denken van Johann Christoph Blumhardt en zijn zoon Christoph F. Blumhardt, die hij als grote inspirators van zijn denken beschouwt, met name wat betreft de hoop op het koninkrijk van God en het werk van de Geest in de huidige wereld. Vader en zoon Blumhardt waren 19e-eeuwse Duitse piëtisten. J.Chr. Blumhardt is met name bekend vanwege zijn bijdrage aan de theologie van het koninkrijk van God en zijn centralisatie van het christelijk geloof rond het beginsel 'Jesus ist Sieger'. Zijn zoon Chr.F. Blumhardt (1842-1919) was een Duitse luthers theoloog en een van de inspirators van het christelijk socialisme in Duitsland en Zwitserland. In 1899 gaf hij in het openbaar zijn steun aan het socialisme en werd lid van de ‘Sozialdemokratische Partei Deutschlands’ (SPD) waardoor hij zijn positie als predikant verloor. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, verkondigde hij zijn geloof in de komst van het koninkrijk van God. Ook Barth is door Chr.F. Blumhardt beïnvloed en volgde hem in het christelijk-socialistisch spoor. Moltmanns theologische vorming bracht hem ook op een links politiek-kerkelijk spoor.

Moltmann onderging verder de invloed van joodse en maatschappijkritische c.q. neomarxistische denkers. Zijn Theologie der Hoffnung is in belangrijke mate beïnvloed door de joodse marxistische filosoof Ernst Bloch en is in feite een christelijke variant van Blochs Das Prinzip Hoffnung. De elementen uit Blochs denken die terugkeren bij Moltmann zijn het joodse messianisme en het marxisme. Andere joodse denkers die hem beïnvloed hebben zijn Franz Rosenzweig en Abraham Heschel. Neomarxistische invloeden bereikten hem verder via de ‘Frankfurter Schule’.

Het bekendste werk van Moltmann wordt gevormd door zijn trilogie, die bestaat uit de volgende drie ‘programmatische geschriften’ die in de periode 1964-1975 verschenen: 

Theologie der Hoffnung (1964), Der gekreuzigte Gott. Das Kreuz Christi als Grund und Kritik christlicher Theologie (1972) en Kirche in der Kraft des Geistes: ein Beitrag zur messianischen Ekklesiologie (1975). 

Daarna volgden zijn ‘bijdragen aan de systematische theologie’, die uit zes delen bestaan en verschenen in de periode 1980-1999: 

Trinität und Reich Gottes (1980), Gott in der Schöpfung (1985), zijn christologische werk Der Weg Jesu (1989), zijn pneumatologische werk Der Geist des Lebens (1991), zijn eschatologische werk Das Kommen Gottes: Christliche Eschatologie (1995) en Erfahrungen theologischen Denkens: Wege und Formen christlicher Theologie (1999). In 1997 verscheen How I have changed: Reflections on Thirty Years of Theology.

Naast deze werken verschenen er vele preken, essays, artikelen en reviews van zijn hand. 

Sinds de jaren ’60 werd de historische dimensie van het gebeuren van de Godsopenbaring door een aantal theologen benadrukt, van wie Moltmann een belangrijke representant is. Het gaat hier om een receptie van het werk van Barth, wiens theologie zeer christocentrisch was. Deze theologen legden het accent op het zijn van de kerk in de wereld in het licht van het eschaton. De hele theologie werd gesteld in het teken van het komende rijk van God, van protest tegen de politieke status quo, van opstand tegen politieke machten, et cetera. Er werd expliciet aandacht gevraagd voor de betrokkenheid van God op deze wereld. Het betekende een nieuw optimisme na de verschrikkingen van de oorlog. Moltmann wordt ook wel aangeduid als de theoloog van de hoop en onder de bevrijdingstheologen gerekend vanwege zijn grote aandacht voor de christelijke hoop en de bevrijding van lijden en onderdrukking.

Moltmann beschouwde zijn eerste drie grote werken als ‘programmatische geschriften’. Zijn theologie is ontstaan in reflectie op de wereld en de kerk met de bedoeling er iets mee in beweging te zetten. In zijn Theologie der Hoffnung wordt duidelijk dat het er volgens Moltmann voor de theoloog niet alleen maar om moet gaan de wereld, de geschiedenis en de mensheid op een andere manier te interpreteren, maar dat hij ze moet veranderen door de verwachting van een goddelijke verandering (Das Kommen Gottes). Moltmann plaatst zich hiermee in de traditie van de politieke theologie en, in het verlengde daarvan, de bevrijdingstheologie.

Moltmann typeert zijn theologie zelf met drie kenmerken: Bijbels gefundeerd, eschatologisch georiënteerd en politiek verantwoord. Hier moet zeker het trinitarische karakter als vierde kenmerk aan worden toegevoegd.

Moltmanns theologie droeg sinds het verschijnen van Kirche in der Kraft des Geistes: ein Beitrag zur messianischen Ekklesiologie in 1975 duidelijk een trinitarisch karakter, nadat eerder zijn beroemde werken Theologie der Hoffnung in 1964 en Der gekreuzigte Gott in 1972 verschenen. Dat wil zeggen dat de trinitarische geschiedenis van God met de wereld het framework van zijn hele theologie is geworden. Moltmanns relatief late aandacht voor de Geest met het verschijnen van Kirche in der Kraft des Geistes in 1975 is verklaarbaar vanuit de beperkte plaats van de Heilige Geest in de dialectische theologie. De pneumatologie krijgt bij hem een volwaardige plaats naast de christologie. Beide worden geplaatst binnen het raamwerk van de trinitarische geschiedenis van God met de wereld door de zending van de Zoon en de zending van de Geest. De Geest noemt hij het sacrament van de kerk aangezien de Geest het koninkrijk dat komen gaat realiseert in de geschiedenis. De christelijke gemeente is hiervan reeds een  zichtbare concretisering. Later zag Moltmann de Geest ook werkzaam in allerlei maatschappelijk organisaties, zoals vredes- en milieugroeperingen, emancipatie- en derdewereldgroepen. 

Moltmann was een ronduit oecumenisch theoloog. Zijn theologie is later steeds universalistischer geworden. In zijn latere werk, met name in Der Geist des Lebens (1991), wordt zijn pneumatologie verbreed tot een universalistische pneumatologie. Die verbreding heeft met name betrekking op de werking van de Geest van God in de hele schepping. Moltmanns pneumatologie is uitgelopen op ‘eschatologisch panentheïsme’. Het eschatologische perspectief bleef de volle doorbraak van het koninkrijk van God in de wereld, maar werd nu panentheïstisch gevuld: God zendt niet alleen Zijn Zoon en Zijn Geest in de wereld maar doordringt uiteindelijk Zijn hele schepping met Zichzelf.

Moltmann behoorde tot de grote theologen van de 20e eeuw, maar het is de vraag of zijn theologie een blijver zal zijn. Moltmann is in verband met zijn hoogdravende en optimistische theologie weleens de laatste moderne theoloog genoemd, de laatste theoloog van de grote verhalen over God en de wereld. Maar of dat mensen in de 21e eeuw nog zal aanspreken is de vraag.