De gnostiek omvat een aantal religieuze stromingen die vooral van de tweede tot en met de vierde eeuw grote invloed hadden. De naam is afkomstig van het Griekse woord gnôsis, dat ‘kennis’ of ‘inzicht’ betekent. Gnosis begint met het besef dat de mens van hemelse afkomst is, maar zijn origine vergeten is bij zijn geboorte in een fysiek lichaam. Dit inzicht kan leiden tot verlossing, die bestaat in een terugkeer naar de nabijheid van de allerhoogste God. Men onderscheidt o.a. christelijke en Joodse gnostiek, terwijl ook het marcionitisme, het hermetisme en het manicheïsme wel tot de gnostiek worden gerekend.

Gnostische geschriften zijn bewaard gebleven in de ‘bibliotheek’ die in 1945 in Nag Hammadi (Egypte) is gevonden, in het Corpus Hermeticum en in de codex van Berlijn. Ook geschriften van kerkvaders die de gnostiek bestreden, zoals Irenaeus, Clemens, Origenes en Terullianus, zijn bronnen van gnostische teksten.