Naast het traditionele kerkgebouw bevindt zich doorgaans een pastorie. Bij kerkgebouwen van recentere datum maakt de pastorie vaak onderdeel uit van een complex van kerkgebouw, nevenruimte en een woning. De traditionele pastorie is oorspronkelijk bestemd als dienstwoning van de pastoor, een huishoudster en een of meer kapelaans. Tegenwoordig kan de pastorie ook heel goed de dienstwoning zijn van een pastoraal werker of diaken. Soms wordt de pastorie bewoont door een beheerder. Van de pastorie kan ook een parochiecentrum of –secretariaat gemaakt zijn. In een enkel geval is de pastorie verhuurd, voor bewoning of voor bedrijfsmatig gebruik. De ontwikkelingen naar een andere bestemming hebben te maken met afnemende mogelijkheden in personele zin. Grote pastorieën zijn niet gemakkelijk geschikt te maken voor gezinnen van pastoraal werkers of diakens. Waar dat wel kan is er behoefte aan privacy, die gewaarborgd moet worden. Niet elke beroepskracht wil ‘in het werk’ wonen, en het aantal beroepskrachten dat hiervoor in aanmerking komt is kleiner dan het aantal pastorieën dat beschikbaar is.
Van een dienstwoning is sprake als er feitelijk en objectief een aantoonbare relatie bestaat tussen de werkzaamheden die iemand verricht en het verblijf in de woning. Als dit verband er is, is sprake van een ‘eigenlijke dienstwoning’, zoals bijvoorbeeld bij de pastorale beroepskracht, de koster, een conciërge of de beheerder. Voor de goede uitoefening van hun werk is het noodzakelijk dat zij naast de kerk wonen en dit kan aannemelijk worden gemaakt. Als het verband tussen werk en bewoning er feitelijk niet is, is sprake van een ‘oneigenlijke dienstwoning’. Voor de kerkmusicus of de secretarieel medewerker is het voor de goede vervulling van de werkzaamheden niet nodig om in de dienstwoning te wonen. Het verschil is van belang en bij een eventuele juridische beoordeling is niet datgene dat men op papier is overeengekomen van belang, maar datgene dat als feiten moet worden aangenomen. Als sprake is van een eigenlijke dienstwoning, is de basis van de bewoning niet een huurovereenkomst maar een arbeidsovereenkomst. Op het moment dat de arbeidsovereenkomst eindigt, eindigt de bewoning en dient de woning ontruimd te worden. De te betalen huur wordt ingehouden op het loon. Is de conclusie dat er geen sprake is van een eigenlijke dienstwoning, is er dus sprake van huur. De bewoner geniet huurbescherming en hoeft de woning bij einde van de arbeidsrelatie niet te verlaten.
Als de parochie de pastorie niet op de een of andere manier zelf nodig heeft of kan gebruiken kan verhuur aan derden aan de orde komen. Daarbij valt te denken aan twee verschillende categorieën van verhuur, namelijk: als kantoor- of bedrijfsruimte of voor bewoning. Juridisch maakt het een groot verschil of van het een of van het andere sprake is. Bisdommen kunnen beleid hanteren met betrekking tot de keuzemogelijkheden die aan de parochies wordt toegestaan. Dit hangt samen met de wens om de toekomstige bestemming van gebouwen flexibel in te kunnen vullen. In geval van huur voor bewoning of als bedrijfsruimte geldt overigens altijd de Nederlandse wetgeving, ook als partijen dat zelf niet overeen zijn gekomen in een schriftelijke overeenkomst. De huurprijs wordt bepaald aan de hand van de economische waarde van het gebouw. Dit is de waarde in het economisch verkeer. Vervolgens is de huur nader te berekenen aan de hand van een puntensysteem zoals dat is te verkrijgen bij de burgerlijke gemeente. Omdat pastorieën in feite incourante gebouwen zijn, is prijsvergelijking soms lastig en deskundige hulp vaak nodig. Deze kan worden verleend door het bisdom, ook de kantonrechter kan op verzoek van een der partijen de huurprijs vaststellen. De te verhuren ruimte dient goed onderhouden te zijn. Op grond van de Huurwet hebben huurders recht op herstel van gebreken, die zij eventueel op kosten van de verhuurder ook zelf kunnen uitvoeren als de verhuurder in gebreke blijft.
Bij bedrijfsmatige verhuur gelden andere regels dan bij verhuur voor bewoning. Bedrijfsmatige huur wordt aan termijnen gebonden en kan relatief gemakkelijk opgezegd worden, hetgeen bij bewoning in het algemeen niet het geval is. Bij bedrijfsmatige huur gelden wel allerlei regels met het oog op de veiligheid, het welzijn en de gezondheid van mensen die in het pand werken en verblijven. De huurder zal daar doorgaans zelf voor (moeten) zorgen, het pand moet er ook geschikt voor (te maken) zijn. Niet elke woning mag aan de woningvoorraad onttrokken worden en bedrijfsmatig worden verhuurd, zodat ook de gemeente zeggenschap kan hebben over de bestemming van het pand. Contractueel moet in alle gevallen goed vastgelegd worden wat de wederzijdse rechten en verplichtingen zijn.
Pastorieën worden soms ook wel verkocht en dat gaat wel eens te snel. Met name in de grote steden is er door verkoop van de pastorie dicht bij de kerk geen geschikte woning meer beschikbaar voor de pastoor. Het is daarom van belang om steeds zorgvuldig te bekijken of het afstoten van een pastorie verstandig is. Het hebben van goede woonruimte dicht bij de kerk van groot belang blijken te zijn voor het antwoord op de vraag of men ter plekke een pastorale beroepskracht kan aantrekken. Samenwerking met andere parochies, of binnen de grote parochie, is van belang. Voor het afstoten van een pastorie is goedkeuring van de bisschop nodig. Afgewogen wordt niet alleen de prijs en de toekomstige bestemming, maar ook of deze pastorie in de nabije toekomst een belangrijke functie moet vervullen voor het kerkelijk leven.
