Rechtspersonen zijn gehelen van zaken die in het maatschappelijk verkeer kunnen optreden als waren zij natuurlijke (fysieke) personen. Rechtspersonen kunnen rechtsgeldig contracten sluiten, erfgenaam zijn, strafbare feiten begaan et cetera. Aanvankelijk kende men alleen de Kerk en de staat als rechtspersonen. Sinds de achttiende eeuw heeft het denken over rechtsersonen zich sterk ontwikkelt. Rechtspersonen bestaan in het algemeen lang en zijn in principe ook gericht op hun eigen voortbestaan, op continuïteit. Zij kunnen alleen handelen via natuurlijke personen, mensen. Bestuurders vervullen deze functie altijd gedurende een bepaalde periode en niet in hun eigen belang maar in het belang van de rechtspersoon. Regelgeving van rechtspersonen is er op gericht om de continuïteit van de rechtspersoon te waarborgen én om de doelen van de rechtspersoon te realiseren. Statuten en andere regelingen scheppen de voorwaarden waarbinnen men in de rechtspersoon en naar buiten functioneert. Dit is van belang voor de interne rechtszekerheid (hoe gaan we met elkaar om) en naar derden, waarmee de rechtspersoon handelt (wie is bevoegd om te handelen namens de rechtspersoon).

 

  

 

De RK Kerk heeft een eigen wetboek, het wetboek van kerkelijk recht, ook wel de Codex Iuris Canonici (verder: CIC). Voor de laatste maal is deze afgekondigd in 1983. De RK Kerk is een wereldkerk die de hoofdzetel in Rome heeft en die onder het gezag van de Paus staat. De Paus oefent rechtstreeks gezag uit over de bisschoppen, dit betekent dat er geen bestuurslaag bestaat tussen de Paus en een bisschop. Het gezag over de ordes en congregaties oefent de Paus iets minder direct uit, namelijk via de hem gegeven bevoegdheden in de CIC en overeenkomstig de statuten van de betreffende orde of congregatie. De bestuurlijke structuren van de kerk kunnen niet als het resultaat van toevallige ontwikkelingen beschouwd worden die naar believen gewijzigd kunnen worden. Er is sprake van een theologisch fundament en om die reden houdt de Kerk vast aan een aantal fundamentele structuren, zoals de plaats van het bisschopsambt dat leiding geeft aan het bisdom en de parochies in dat bisdom. De bisschoppen in Nederland vormen samen de bisschoppenconferentie, de bisdommen werken op een beperkt aantal onderdelen samen in een koepel: het secretariaat van het RK Kerkgenootschap (SRKK). In Nederland valt de RK Kerkprovincie samen met de landsgrenzen. De meeste ordes en congregaties zijn lid van de Konferentie Nederlandse Religieuzen (KNR). Beide hier genoemde koepels hebben formeel geen directe zeggenschap over de aangesloten organisaties en kunnen deze dus ook niet binden.

  

 

De RK Kerk is een hiërarchische organisatie, in de vorm van een piramide, waarin bestuurlijike macht vrijwel altijd is gegeven aan gewijde bedienaren: de paus, bisschoppen, oversten, dekens en pastoors. Hoewel alle leden van de Kerk zijn geroepen tot getuigenis en dienst in de wereld en tot eredienst aan God, zijn slechts enkelen als geestelijke bedienaren aangesteld om het volk van God te vormen en te besturen ten bate van het geheel. Een ander belangrijk kenmerk van de RK Kerk is dat er geen sprake is van scheiding der machten zoals de burgerlijke overheid die sinds de Verlichting kent (trias politica). De bisschop is bestuurder, wetgever en rechter in zijn bisdom. Hij kan zich in deze taken wel laten bijstaan en adviseren.

  

 

Naar Nederlands recht kennen we rechtspersonen die door de overheid worden opgericht, ook wel publieke rechtspersonen genoemd, zoals de staat, provincies, gemeenten, waterschappen et cetera, en rechtspersonen die door particulieren worden opgericht, ook wel private rechtspersonen genoemd, zoals verenigingen, stichtingen, NV's et cetera. Binnen dit systeem vormen kerkelijke rechtspersonen een afzonderlijke categorie van privaatrechtelijke rechtspersonen. Zij zijn immers niet opgericht door de Nederlandse overheid maar door particulieren. Artikel 6 van de Grondwet bepaalt dat kerken en andere organisaties op religieuze grondslag het recht hebben tot oprichting en inrichting van organisaties waarbinnen de belijdenis gestalte kan krijgen. We noemen dit organisatievrijheid, die voor kerkgenootschappen nader is uitgewerkt in artikel 2:2 van het Burgerlijk Wetboek. Op grond van dit artikel mogen kerkelijke rechtspersonen hun eigen statuut maken, voor zover dit niet in strijd komt met Nederlandse wetgeving. De Nederlandse wet hanteert als uitgangspunt dat een organisatie die op grond van de eigen kerkelijke regels erkend is als rechtspersoon, ook erkend wordt als rechtspersoon naar Nederlands recht. Het (geldig) bestaan als kerkelijke rechtspersoon is dus een voorwaarde om erkend te worden naar Nederlands recht.

 

 

Net als in het Nederlands recht kent het kerkelijk recht van de RK Kerk een onderscheid tussen publieke en private rechtspersonen. Publieke kerkelijke rechtspersonen worden opgericht door ‘het bevoegd gezag’, te weten de kerkelijke overheid. Dit kan de Paus zijn, een bisschop of de bisschoppenconferentie. Het bevoegd gezag geeft aan de instelling statuten en behoudt invloed op de uitvoering van werkzaamheden door het recht van benoeming van bestuurders en bij de goedkeuring van belangrijke rechtshandelingen. De parochie, het dekenaat, de priesteropleiding, religieuze instituten en de parochiële caritasinstelling zijn publieke rechtspersonen van de RK Kerk. Voor de parochie en voor de Parochiële Caritasinstelling (PCI) heeft de Nederlandse bisschoppenconferentie landelijk statuten vastgesteld in de vorm van Algemene Reglementen. Waar géén algemene reglementen of regelingen zijn vastgesteld heeft een kerkelijke rechtspersoon eigen statuten, die vastgesteld of goedgekeurd moeten zijn door het bevoegde kerkelijke gezag. Een uitzondering hierop vormen de bisdommen, die geen aparte statuten kennen. De regelingen voor het bestuur van bisdommen zijn te vinden in het wetboek van kerkelijk recht.

Private kerkelijke rechtspersonen zijn opgericht door particulieren (katholieken) en hebben van de bisschop of van de bisschoppenconferentie het predicaat ‘katholiek’ gekregen omdat zij in hun doelstelling en statuten aansluiten bij de kerkelijke leer en overheid. De invloed van de kerkelijke overheid op deze instellingen is beperkter dan bij publieke kerkelijke rechtspersonen. In de Algemene Bepalingen hebben de bisschoppen de kaders gesteld waarbinnen kerkelijke rechtspersonen van de RK Kerk in Nederland functioneren.

 

 

De in Nederland bekende rechtspersonen zijn ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Op die manier kan iedereen informatie over die rechtspersonen inzien, zoals de geldende statuten, wie de bestuurders zijn en recente financiële gegevens. Voor kerkelijke rechtspersonen geldt geen inschrijvingsverplichting bij de Kamer van Koophandel. Alleen het hoogste aggregatieniveau dient te worden ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Voor de RK Kerk is dit het Secretariaat van het RK Kerkgenootschap (SRKK), gevestigd te Utrecht. Voor derden is daardoor niet altijd duidelijk welke kerkelijke rechtspersonen er in Nederland bestaan, wat hun doelstellingen en statuten zijn en welke bestuursleden uit naam van de rechtspersoon kunnen optreden. Informatie daarover kan in het algemeen worden verkregen via de bisdommen. De bisschop benoemt in de meeste gevallen de bestuurders van kerkelijke instellingen en kan (op verzoek) een verklaring omtrent hun bevoegdheid afgeven. Zo nodig kan hij ook de statuten die op de rechtspersoon van toepassing zijn overhandigen. Bij religieuze instituten is het de orde of congregatie zelf die een verklaring omtrent bevoegdheden van bestuurders af kan geven. Via de Konferentie Nederlandse Religieuzen kan ook informatie worden opgevraagd over specifieke ordes en congregaties.