Het leven van Franciscus van Sales is voor een belangrijk deel bepaald door het calvinisme. Hij werd in 1567 geboren in Château de Sales in het hertogdom Savoye. De stad Genève maakte deel uit van dit hertogdom en hier waren sinds 1535 de calvinisten aan de macht. Wie katholiek bleef, had de stad verlaten; de bisschop van Genève had zijn zetel verplaatst naar Annecy. De protestantse invloed breidde zich verder uit over het hertogdom Savoye.
Ook de jonge Franciscus kwam onder invloed van het calvinisme. Hij raakte overtuigd van de calvinistische leer van de predestinatie. Die houdt in dat God tevoren al het lot van de mens heeft bepaald. Franciscus dacht dat hij voorbestemd was om naar de hel te gaan. Deze gedachte maakte hem ziek en hij genas pas toen hij in 1587 een kerk bezocht. Daar kwam hij tot het inzicht dat God het beste met hem voor heeft.
Franciscus studeerde rechten en theologie aan de universiteit van Padua. Daar was de jezuïet Antonio Possevino zijn geestelijk leider. Possevino was een van de belangrijkste figuren in hervorming van de rooms-katholieke Kerk van die tijd.
Toch zag het er toen nog niet naar uit dat Franciscus in zijn voetsporen zou treden. Hij koos voor een carrière als advocaat. Zo had zijn familie dat gewild en er was ook al een echtgenote voor hem uitgezocht. Maar uiteindelijk koos hij voor het priesterschap. In 1593 werd hij proost van het kapittel van de kathedraal van Genève. Omdat Genève nog steeds in handen van de calvinisten was, ging hij elders aan het werk.
Hij preekte in delen van Savoye waar het calvinisme veel aanhang had gekregen. Dat deed hij op zo’n heldere manier dat hij er velen van overtuigde om terug te keren naar de rooms-katholieke kerk. Met gebarentaal wist hij zelfs de doven te bereiken, zo gaat het verhaal.
In de eerste biografieën van Franciscus wordt het voorgesteld alsof hij zonder enig probleem het terrein terugwon voor de rooms-katholieke Kerk, maar recent onderzoek heeft vastgesteld dat hij aanvankelijk somber was over zijn perspectieven. Niet onbegrijpelijk omdat het gebied al zestig jaar calvinistisch was. Hij begreep dat het zou helpen als de lokale autoriteiten zich tot het katholicisme zouden bekeren en hij deed daartoe een beroep op hogere instanties zoals de hertog van Savoye om hen onder druk te zetten. Overigens wees Franciscus daarbij het gebruik van geweld af. Niet voor niets stond hij bekend als zachtmoedig.
Zijn werk deed hij met de volledige steun van bisschop Claude de Granier die in 1572 bisschop van Genève was geworden. Het is aan De Granier te danken dat de hervormingen van het Concilie van Trente in het bisdom Genève werden doorgevoerd en dat de katholieke missie in de calvinistisch geworden gebieden op gang kwam.
In 1599 werd Franciscus zijn coadjutor en na dienst dood in 1602 volgde hij hem op als bisschop van Genève. Net zoals zijn voorgangers vestigde hij zich in Annecy. Nu werd het gehele hertogdom Savoye zijn werkterrein. Hij reisde het hele gebied door om te preken en schreef talloze brieven, waarvan er vele bewaard zijn gebleven. Hierin adviseerde hij onder meer bisschoppen en oversten van kloosters over het doorvoeren van hervormingen waardoor zijn invloed tot ver buiten Savoye doordrong.
Ook schreef hij in die tijd een aantal boeken. Zijn bekendste werk is ‘Introduction à la vie devote’ (‘Inleiding op het devote leven’) dat hij – en dat was bijzonder voor die tijd – niet schreef voor theologen, maar voor een zo groot mogelijk publiek. Het werd in vele talen vertaald en gelezen door zowel katholieken als protestanten.
Bijzondere aandacht had hij voor het lot van kinderen en hij was inspirator van de H. Vincentius à Paulo. Samen met de H. Jeanne de Chantal richtte hij de orde der Visitandinnen op, die zich vooral richtte op de zorg voor armen en zieken.
Hij stierf in 1622 en werd als bisschop opgevolgd door zijn broer Jean-François. Meteen na zijn dood ontwikkelde zich een verering. Verhalen deden de ronde over wonderbare genezingen die op zijn voorspraak zouden zijn gebeid. In 1661 werd hij zalig en vier jaar later heilig verklaard. Sinds 1877 is hij kerkleraar.
Franciscus leefde in een tijd waarin de grenzen tussen het katholieke en het protestantse Europa nog niet vastlagen. Hijzelf liet zien dat het mogelijk was calvinisten terug te winnen voor het katholieke geloof, al had hij niet overal in zijn bisdom evenveel succes. Hij is hét voorbeeld van de bisschop die probeert de besluiten van het concilie van Trente in zijn bisdom door te voeren. Hij stelde hoge eisen aan de priesterstudenten in zijn diocees, maar slaagde er toch in om zo’n negenhonderd priesters te wijden dit gebied waar een groot tekort aan priesters was.
Maar hij begreep ook dat niet alleen de geestelijkheid, maar ook de gewone gelovigen gevormd moesten worden naar de idealen van het Concilie van Trente. Vandaar zijn publicaties die gericht waren op een breed publiek. In zijn ‘Inleiding op het devote leven’ wil hij laten zien hoe iedereen in zijn dagelijks leven deugden kan beoefenen en in contact kan treden met God.
Daarbij werden ook zijn beperkingen duidelijk, want zijn bisdom lag deels in Savoye en deels in Frankrijk: in Frankrijk de invoering van Trente tegengewerkt. Zonder steun van de wereldlijke autoriteiten was zijn bekeringswerk bijna onmogelijk. Dat de hertog van Savoye op voet van oorlog leefde met de Franse koning en met de stad Genève bemoeilijkte het werk van Franciscus.
Maar ook met politieke steun bleef het moeilijk om de bevolking die al meer dan een generatie calvinistisch was te overtuigen. Franciscus slaagde hierin doordat hij zijn boodschap kernachtig en duidelijk wist te brengen en zich concentreerde op wat het katholicisme van het calvinisme onderscheidde: concrete en zichtbare zaken zoals het kruisbeeld, dat verwijst naar het lijden en de opstanding van Christus en de H. Eucharistie.
