Dit vuistdikke boek is het eerste overzichtswerk aangaande katholieke beeldvorming over joden in Nederland. Het neemt zijn vertrekpunt diep in de negentiende eeuw, eindigt niet, zoals gebruikelijk, bij de Tweede Wereldoorlog, maar volgt het spoor tot in onze dagen. De katholieke visie op joden blijkt geen homogeen beeld op te leveren: grof antisemitisme is er te vinden naast principiële bestrijding ervan, katholieke kunstenaars met antidemocratische neigingen naast pro-zionistische voorvechters van een mystieke eenheid tussen jodendom en christendom.

Sinds begin jaren zestig staan brandende vragen op de agenda. Zweeg de kerkelijke leiding over de jodenvervolging? En: is er een intrinsieke band tussen katholicisme en antisemitisme? In katholiek Nederland bestond inderdaad een substantieel antisemitisme. Maar niet of nauwelijks bekend is dat vanaf het begin van de verzuiling er ook een even substantiële kritiek op het antisemitisme voorkwam. Het protest tegen de deportatie van de joden in 1942 door het Nederlandse episcopaat, onder leiding van aartsbisschop Jan de Jong, getuigt hiervan. Waarom weken de Nederlandse katholieken in dit opzicht af van het internationale patroon? Een donkere spiegel geeft een antwoord op deze vragen.

Een donkere spiegel beperkt zich niet tot het antisemitisme. Ook de soms felle katholieke debatten over joden als nationale minderheid, als cultuur, volk en natie, over zionisme en de staat Israël komen aan bod. Protestantse en liberale visies ter vergelijking ontbreken evenmin als joodse stemmen. Zelfs wordt de opkomst van de islam in Nederland als nieuwe factor in de beeldvorming van het jodendom meegenomen. 

Bijzondere aandacht wordt geschonken aan de beeldvorming over het jodendom als religie. Het christendom, zelf van joodse huize, is – door te bestrijden waaruit het zelf voorkomt – in een symbiotische relatie verwikkeld met het jodendom. Waarom bleef de oude beschuldiging van verblinding, godsmoord, vloek en straf bestaan tot vijftien jaar na de Sjoah? En waarom vond er in de jaren zestig na bijna tweeduizend jaar onveranderlijke anti-joodse christelijke theologie een plotselinge revolutie plaats in de religieuze beeldvorming, zodat het joodse ongeveer synoniem werd met al het goede? Maar ook: waarom bleven progressieve theologen en de vredesbeweging Pax Christi zoveel moeite met de staat Israël houden? Als in een donkere spiegel: zo heeft het katholicisme in Nederland gedurende meer dan een eeuw het Jodendom waargenomen.

Een donkere spiegel biedt de resultaten van een in alle opzichten breed onderzoek. Het is breed in de periode die het beslaat: van 1870 tot de eigen tijd. Het is ook breed in het gebruik van de – zeer uiteenlopende – bronnen: brochures, tijdschriften, theologische boeken, preektijdschriften, sociale vakbladen en literaire publicaties, die soms periodes van tientallen jaren beslaan en in een enkel geval zelfs een eeuw omvatten (bijvoorbeeld het familieblad de Katholieke Illustratie). Hierdoor kunnen de auteurs een gedifferentieerd beeld schetsen van de mentaliteit in het katholieke milieu en de katholieke kerk. In verschillende katholieke subgroepen werd gedurende dezelfde periode heel uiteenlopend over joden gedacht, terwijl ook in de geschiedenis van één blad grote verschuivingen in de beeldvorming van het jodendom zichtbaar zijn. Tot slot is dit onderzoek ook breed qua thematiek: het is een onderzoek naar beeldvorming van jodendom in de volle breedte en niet voor een onderzoek enkel naar vooroordelen of anti-joodse stereotypen. Juist deze brede benadering zal nieuw licht werpen op het voorkomen en de functie van het antisemitisme in katholieke kring.

(Bron: Valkhof Pers)