Birgitta van Zweden (1303-1373), mystica en heilig verklaard. Ze is de stichteres van de birgittinessen-orde en door de kerk uitgeroepen tot mede-patrones van Europa.
Wie het verhaal van Birgitta van Zweden leest, zal daarbij enkele hoofdkenmerken ontwaren. Aan de ene kant is deze mystica vooruitstrevend in haar mening over de kerk. Zo moeten er méér vrouwen dan mannen wonen in de kloosterorde die zij voor ogen heeft. Sterker: een vrouw moet er de leiding krijgen. Een risicovol standpunt, dat als ketters kon worden gezien. Naast deze vernieuwingsdrift is Birgitta onmetelijk streng voor zichzelf. Ondanks dat ze van adellijke afkomst is, gunt ze zichzelf geen luxe, weelde of overvloedige maaltijden. De Zweedse pijnigt zichzelf juist, om zich daarmee te vereenzelvigen met het lijden van Christus. Zo druppelt ze hete was op haar arm en weigert ze toe te geven aan de behoefte van haar lichaam door uiterst streng, soms zelfs met gevaar voor eigen leven, te vasten.
Birgitta Birgersdotter is een machtig vrouw. Ze heeft haar afkomst al mee: geboren in een adellijke familie in de Zweedse provincie Uppland. Haar ijzersterke karakter zal het verloop van haar leven bepalen, waarin ze opkomt voor de armen en veelvuldig strijdt tegen onrecht. Ze hekelt hebzucht, oorlogen en de carrièredrang van geestelijke leiders. Haar gedrag maakt haar geliefd bij een groot deel van de Zweedse bevolking. Armen beminnen haar, omdat zij voor hen zorgt. Rijken vereren haar, omdat ze van goede komaf is en begaafd is.
Het is niet haar plan om te trouwen en acht kinderen te krijgen. Liever was ze maagd gebleven. Wat seks betreft is ze namelijk behoorlijk streng: het is zondig. In een visioen hoort ze Jezus zeggen dat Johannes de Doper zo geliefd is bij hem, omdat Johannes geen enkele zaadlozing heeft gehad. Ook zou de gemeenschap zonder lust hebben plaatsgevonden, als Adam en Eva niet gezondigd hadden. Maar Birgitta wordt uitgehuwelijkt aan Ulf en dan kun je je daar als dertienjarige maar beter bij neerleggen. Hoewel het echtpaar de eerste twee jaar nog als broeder en zuster leeft, volgen er daarna acht kinderen. Vier dochters, vier zonen.
Birgitta schijnt een voortreffelijke huisvrouw te zijn. Ze weet hoe je brood moet bakken, moet naaien en wassen. Ze onttrekt zich niet aan klussen die ook dienstbodes kunnen opknappen. Hoe liefdevol ze voor haar kinderen is, blijkt lastiger te concluderen. Er wordt zelfs beweerd dat Birgitta blij is als haar zoon Karl uiteindelijk overlijdt, aangezien hij een relatie heeft met Koningin Johanna die te lichtzinnig wordt bevonden in de ogen van de uiterst vrome Birgitta. Ook dwingt ze dochter Ingeborg mee te gaan naar Rome op het moment dat Ingeborg erg zwak is, waardoor ze onderweg sterft.
Naar leuke dansavonden worden haar kinderen niet meegenomen. Nee, in plaats daarvan mag het kroost mee op ziekenbezoek in het ziekenhuis dat ze zelf opricht met man Ulf. Zo kunnen de kinderen alvast zien hoe belangrijk het is om voor armen te zorgen. De liefde voor God is in het gezin van groot belang. Het echtpaar besteedt veel tijd aan intens gebed, het bestuderen van het Heilige Schrift en boetvaardigheid. Dochter Catharina zal later zelfs ook tot heilige worden uitgeroepen: moeders vleugels slaan zich wijd uit.
De mensen om haar heen staat ze van alles toe. Man Ulf mag bijvoorbeeld in een zacht bed genieten van zijn nachtrust. Zelf slaapt Birgitta liever op de grond, onder een berenvel zonder kussen. Ook loopt ze constant rond met een bitter kruid in haar mond, dat ze tevens inhoudt als ze gaat dineren. Dit weerhoudt haar ervan om smaakvol te eten. Nee, een levensgenieter is ze niet bepaald. Alle mogelijkheden lijkt ze aan te grijpen om het lijden van Christus voor zichzelf na te bootsen.
Haar waarden en normen brengt ze graag over als lerares. Zo gaat ze naar Stockholm toe om daar het koninklijk paar te onderwijzen. Koning Magnus kent haar nog van vroeger en waardeert haar vrome levensstijl. Maar het koningshuis barst van de luxe, weelde, drinkgelag en braspartijen. Het zijn uitspattingen waar Birgitta maar moeilijk tegen kan. Bovendien wordt ze hier geconfronteerd met de onrechtvaardigheid van belastingmaatregelen en afpersingen. De scheiding tussen arm en rijk valt haar zwaar, zij pleit voor eerlijke verdeling. Het is een kenmerk van het middeleeuwse christendom: het is een sociaal christendom.
Ondanks de moeilijkheden, volhardt de sociaal hervormster in haar queeste en blijft proberen om het koningshuis op het rechte pad te krijgen. Man Ulf is meegegaan, maar haar kinderen heeft ze moeten achterlaten. Deze worden opgevoed door opvoeders, of zijn ondergebracht in kloosters. Het is typerend voor Birgitta: haar eigen verlangens worden weggecijferd om de leer van het christendom te verspreiden.
In 1341 maakt ze samen met haar man een pelgrimstocht naar Santiago de Compostella. Later zal blijken dat dit een symbolische afsluiting zal zijn van de eerste periode in haar leven, waarin ze fungeert als moeder en echtgenoot. Na de tocht trekt Ulf in bij de cisterciënzers. Drie jaar later komt hij te overlijden en blijft Birgitta op 41-jarige leeftijd achter als weduwe met acht kinderen. Ook zij trekt zich nu enige tijd terug in het Cisterciënzerklooster, waar het verlangen groeit om een nieuwe kloosterorde te stichten.
Haar wil is wet lijkt het wel, want de kloosterorde komt er en zal zich over heel Europa verspreiden, waaronder Nederland. De Orde van de Allerheiligste Verlosser wordt het genoemd, maar staat beter bekend als de birgittinessen. De mannelijke tak ervan, de birgittijnen, sterft al snel uit.
Hoewel het lijden van Jezus Christus een zeer voorname plaats inneemt in Brigitta’s leven, zien we in haar klooster ook een grote verheerlijking van Maria terug. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar aan de regel dat de abdis aan het hoofd van zowel de mannen- als vrouwenafdeling wordt geplaatst. Ze besluit hiertoe omdat Christus bij zijn hemelvaart de leiding over de apostelen in handen van Maria had gelegd. Vrijwel alle kloosters van haar orde hebben de naam van Maria meegekregen en ook in de serie meditaties die in het klooster moeten worden voorgelezen, treedt Maria veelvuldig op de voorgrond.
Ondertussen creëert Brigitta met haar eigen regels ook nog eens haar eigen bouwstijl. Zo moet er een scheidingswand komen tussen twee conventen en ook zijn twee koren van elkaar gescheiden. Zo kunnen de zusters de godsdienstoefeningen volgen en horen zonder zelf gezien te worden. Haar architectonische visie bewijst weer hoe breed onderlegd Birgitta is en hoe nauwkeurig haar visioenen zijn. Christus laat haar namelijk precies weten hoe haar kloosterorde eruit dient te zien.
Menig mens zou er op dit moment voor kiezen om in het moederland te blijven, te genieten van een eigen opgericht klooster. Niet Birgitta. Hoewel ze vaak met een kleed van haar eigen orde wordt voorgesteld op plaatjes, is dit slechts symbolisch. Zelf is ze nooit non geweest, ook niet in haar eigen klooster.
Haar wereld is groter en in 1349 - ze is dan 46 jaar oud - vertrekt ze naar Rome. De Italiaanse stad is op dat moment niet de rustige heilige plek zoals het de dag van vandaag is. Er heerst politieke onrust, verdeeldheid en sociaal verval. Birgitta wil er goedkeuring krijgen voor haar uitzonderlijke kloosterregels, ze wil politieke misstanden aan de kaak stellen, ze wil zondaars bekeren, boetedoening preken en ze ziet het zelfs als haar taak om de paus, die op dat moment in ballingschap zit in Avignon, terug te krijgen naar Rome. Ze trekt er aldus op uit om allerlei wereldse taken te volbrengen. “Haar hele leven wordt één voortdurend op-weg-zijn; haar op-weg-zijn door de wereld is een op-weg-zijn naar God,” staat mooi beschreven in het boek De heilige Birgitta van Zweden van Karola Adalsten.
Birgitta maakt het zichzelf niet makkelijk daarmee. Vele pelgrimstochten zullen volgen. Tochten waarin ze op vreemde plekken komt waar niemand haar begrijpt. Plaatsen waar ze soms geen eten kan vinden of waar de kloosterdeuren voor haar neus dichtgegooid worden. Zo ervaart Birgitta in den lijven hoe het is om als een arme vrouw door het leven te gaan, terwijl ze zich thuis in luxe en weelde zou kunnen omringen. Ja, zelfs terechtkan in het koningshuis. Toch zet ze menselijke verlangens en genotszucht opzij en verkiest ze een zwervend bestaan om daarmee God van dienst te zijn. Zonder risico’s is dit overigens niet. Ze beweegt zich over ruwe en gevaarlijke hooggebergten en door gebieden waar de pest heerst en roverbenden de wegen onveilig maken. Al deze levensdurf lijkt voort te komen uit haar liefde voor Christus. Haar enige en ware drijfveer.
Hoewel ze haar hele leven al een diep geloof heeft gehad in Christus, komt dit na de dood van man Ulf nog sterker tot uitdrukking. Ze krijgt een visioen waarin Christus tot haar komt en beloofd haar bruidegom te zijn. Daarna zullen velen visioenen volgen, die leidden tot haar negen boeken met openbaringen. Boeken die de meest omstreden kwesties in de wereld behandelen. Zo weidt ze uit over de relatie kerk-Israël, over abortus en zelfdoding. Ook gaat ze in op de vraag waarom Christus zoveel leed toestaat, als Hij toch alle macht heeft. Christus vergelijkt zich in haar openbaringen met een vogel die boven het water vliegt en de vissen onder water wel heel duidelijk ziet, maar ze niet volledig beheerst.
Haar liefde voor Christus moet diep in haar hart en door heel haar lichaam stromen, om deze standvastigheid in haar wakker te maken. Door niets en niemand laat ze zich weerhouden en ze deinst er niet voor terug om allerlei geestelijke en politieke leiders aan te spreken op hun wangedrag. Je zou bijna jaloers worden op haar ijzersterke doorzettingsvermogen en geestdrift. Op haar vijftigste staat ze met een Latijns boek in haar handen, vastbesloten om deze taal machtig te worden en op haar 68e maakt ze nog een bedevaart naar Jeruzalem.
Al deze vasthoudendheid heeft natuurlijk ook een keerzijde. Iemand die zo vasthoudend is, kan arrogant worden. Zo hoort ze Christus zeggen dat Hij nog veel meer had willen lijden, ‘liever dan dat ik jou had moeten missen.’ Maar wellicht dat een zekere mate van arrogantie ook wel nodig is om haar vooruitstrevende regels erdoorheen te krijgen bij de kerk. Het zijn regels die een kentering in de tijd moeten aankondigen. De pauselijke richtlijnen voldoen niet langer in haar visie en kerkelijke leiders dienen gezuiverd te worden. Haar kloosterregels zullen overigens niet ingewilligd worden door de Paus. Pas na haar dood wordt in haar verzoek voorzien. Daarmee zien we in haar een verhaal van de eeuwige doorzetster, die meerdere malen met lege handen komt te staan. Ook het voornemen om de paus terug te krijgen naar Rome mislukt immers – Catharina van Siena zal hier later overigens wel in slagen.
Na een laatste pelgrimstocht, komt Birgitta te overlijden in Rome. Dochter Catharina zorgt ervoor dat het lichaam van haar moeder wordt overgebracht naar Zweden. Zij rijdt zelfs met de doodskist door Europa als een ware triomftocht.
In 1391 wordt het ‘licht van het noorden’ heilig verklaard. Birgitta wordt gezien als een vrouw die het geweten van Europa heeft wakker geschud en iemand die de christelijke grondslagen tot leven wist te wekken.
Bronnen:
- Dr. Johannes Jørgensen, Birgitta van Zweden
- Karola Adalsten, De heilige Birgitta van Zweden
- Auke Jelsma, Dromen onder de druk van de tijd
- http://www.birgittinessen.nl/template.htm
