Het huwelijk is misschien wel het meest zichtbare sacrament van alle zeven die de r.k.-kerk heeft. Het huwelijk-in-de-kerk heeft nog steeds een iconische kracht in de Hollywood-films, en menig randkerkelijke gelovige vindt nog steeds zijn weg naar het kerkgebouw, al was het alleen maar voor het schilderachtige decor. Maar dit sacrament is ook omgeven met controverses rond seks (voor het huwelijk), celibaat (verplicht voor priesters, bisschoppen en kloosterlingen), en scheiding en hertrouwen (wat de kerk in principe afwijst). Tegelijkertijd wordt het beeld van bruid en bruidegom veelvuldig toegepast op de verhouding tussen God/Christus en zijn volk onderweg hier op aarde, zowel in de Bijbel als in de theologische traditie. Tijd voor een verkenning.
Liefdesideaal
In het Oude Testament komen heel wat huwelijken voor. Het ideaal is het huwelijk uit liefde (bijvoorbeeld Jacob en Rachel, Gen. 29,15-30), maar ook gearrangeerde verbintenissen komen voor. In de eerste verhalen van het Oude Testament is nog sprake van polygamie (denk aan de aartsvaders), maar langzamerhand wint de idee van een exclusieve partner aan populariteit. In het Nieuwe Testament is monogamie de norm geworden.
Seksualiteit
Het huwelijk wordt niet bepaald door seksualiteit (een huwelijk hoeft niet ‘geconsumeerd’ te zijn), maar tegelijkertijd is dit wel het kader waarbinnen seksuele handelingen horen plaats te vinden. Seks voor of buiten het huwelijk wordt zwaar bestraft in het Oude Testament. Ook religieus gemengde huwelijken worden streng verboden, dus tussen joden en niet-joden. Dit hangt samen met het ordenings- en reinheidsideaal: alles binnen de schepping heeft zijn eigen plaats, door God zelf ingesteld. Wie deze ordening doorbreekt, gaat tegen Gods wil in.
Contract
Het huwelijk is ook een economische en een juridische verbintenis: het wordt publiekelijk voltrokken en er is sprake van een huwelijksakte (bv. Tob. 7,13) en spiegelbeeldig van een scheidingsakte (Dt. 24,1). Een verloving, zoals het geval bij Jozef en Maria (Lucas, Matteüs), heeft dezelfde juridische status als een huwelijk.
Metafoor
Het Nieuwe Testament is niet zo erg bezig met huwen en seksualiteit. Jezus’ eerste publiekelijk optreden in het Evangelie van Johannes is weliswaar op een bruiloft (‘te Kana’), maar de nadruk ligt hier op Jezus’ optreden en niet op het huwelijksfeest. De metafoor van huwelijk(sfeest), bruid en bruidegom wordt wel vaak gebruikt om de relatie aan te geven tussen God en mensen, een beeld dat ook in het Oude Testament (vooral bij Jesaja) veelvuldig voorkomt. Deze metafoor heeft er overigens voor gezorgd dat het boek Hooglied in de christelijke en joodse canon (officiële verzameling van Bijbelboeken) is opgenomen.
Eindtijd
Paulus maakt zich in enkele passages in zijn brieven wel druk over het huwelijk. In de beroemde passage in 1 Kor. 7 lijkt Paulus het huwelijk (en de bijbehorende seksualiteit) niet af te wijzen, doch wel als minder te beschouwen dan een ongehuwd leven. “Wat de weduwen en weduwnaars betreft, zeg ik dat het goed voor hen zou zijn alleen te blijven, zoals ik. Maar wanneer ze dat niet kunnen opbrengen, moeten ze trouwen, want het is beter te trouwen dan te branden van begeerte.” Deze teksten moeten echter niet worden gezien als antilichamelijk of antiseksueel (zo zijn ze in de traditie maar al te vaak uitgelegd), maar binnen de context van de acute eindtijdverwachting van Paulus. Met andere woorden: waarom je druk maken over seks en huwelijk als Christus morgen wederkomt?
Scheiding
Waar het Oude Testament nog ruimte bood voor een scheiding, lijkt Jezus duidelijk te kiezen voor de onverbrekelijkheid van het huwelijk. Als de Farizeeërs in Marcus 10 Jezus wijzen op de oudtestamentische mogelijkheid van scheiden, antwoordt Hij: “Mozes heeft dat voor u opgeschreven omdat u zo harteloos en koppig bent. Maar al bij het begin van de schepping heeft God de mens mannelijk en vrouwelijk gemaakt; daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, en die twee zullen één worden, ze zijn dan niet langer twee, maar één. Wat God heeft verbonden, mag een mens niet scheiden.”
De drie bona: Kinderen, trouw en sacrament
De bekendste ‘theologie’ van het huwelijk in de christelijke traditie vinden we bij Augustinus, in zijn traktaat De bono coniugali. “het goede van het huwelijk bestaat bij alle volkeren en bij alle mensen in het voortbrengen van kinderen en in de trouw van de kuisheid; in het geval van het volk van God echter bestaat het goede ook nog in de heiligheid van het sacrament.” Dit leidt tot de later klassiek geworden ‘drie pluspunten’ (bona) voor het huwelijk: “Dit zijn allemaal goede dingen terwille waarvan het huwelijk goed is: kinderen, trouw en sacrament.” Het eerste bonum spreekt voor zich: huwelijk is er vooral om kinderen te krijgen. Het tweede bonum gaat over de huwelijkstrouw en monogamie, terwijl het derde bonum volgens Augustinus ‘zorgt’ voor de onontbindbaarheid van het huwelijk. Zo wordt voor Augustinus, en daarmee voor de gehele christelijke traditie, het huwelijk een teken van blijvende trouw van Christus aan zijn kerk. Deze formulering – zeker in combinatie met de door Augustinus beleden erfzondeleer – lijkt negatief, alsof het huwelijk drie ‘toevoegingen’ nodig heeft om eerbaar te zijn. Dat wordt in de traditie verworpen: het huwelijk is vanuit zichzelf een eerbaar en heilig instituut. Feitelijk is de theologie van het huwelijk niet dramatisch veranderd. Ook het gedeelte over het huwelijk van de constitutie Gaudium et Spes van het Tweede Vaticaans Concilie denkt vanuit de Augustijnse categorieën.
Huwelijksritus (bedienaar)
Het huwelijkssacrament wordt bijna altijd voltrokken tijdens een eucharistieviering, hoewel dat strikt genomen niet verplicht is. De ritus bestaat uit het uitspreken van de wederzijdse huwelijksbeloften, het zegenen en uitwisselen van de ringen en het uitspreken van de huwelijkszegen (door de bedienaar). Waar alle andere zes sacramenten door een gewijde bedienaar (diaken, priester, bisschop) moeten worden verricht, wordt het huwelijkssacrament door de geliefden zelf aan elkaar bediend. De gewijde bedienaar moet wel aanwezig zijn als getuige namens de gehele kerk, maar heeft geen sacramentele functie, zoals hij bij de andere zes wel heeft.
Scheiding, nietigverklaring, hertrouwen
Zoals eerder gezegd ligt scheiding binnen de christelijke traditie erg moeilijk, en is het binnen de r.k.-kerk ronduit verboden. Het argument is dat het huwelijk als sacrament niet terug te draaien is. Bovendien is het een afspiegeling van Gods liefde voor de mensheid, en die is ook onverbrekelijk. Er ontstaan natuurlijk ook theologische problemen als een relatie tussen twee mensen die goddelijke liefde NIET meer weerspiegelt door ontrouw, ruzie of onverschilligheid. De kerk kent daarom wel een ‘scheiding van tafel en bed’ waarbij de echtelieden niet meer samenwonen, maar nog wel officieel getrouwd zijn. Ondanks wat vaak gezegd en geloofd wordt, is het gescheiden-zijn niet de reden om niet te communie te mogen gaan, maar een nieuw (burgerlijk) huwelijk of het aangaan van (in de ogen van de kerk) buitenechtelijke seks met een nieuwe partner. De fijnmazigheid van het kerkjuridische denken over het huwelijk is echter zo groot, dat slechts experts er de weg weten, en dat de kerk er niet in slaagt haar positieve boodschap van trouw en exclusiviteit uit te dragen.
Bron: Tilburg School of Catholic Theology, met dank aan "Archibald van Wieringen, Frank G. Bosman".
